Rewolucja Caravaggia

Do Rzymu przybywa w 1593 roki lombardzki młodzieniec, Michelangelo Merisi, lat około dwudziestu. Pochodzi z miejscowości Caravaggio blisko Mediolanu. Z czasem nazwa tej rodzinnej miejscowości miała włoskim zwyczajem niemalże wyprzeć z potocznego użycia jego własciwe nazwisko. Wyrzekł się był rodziny i startuje zupełnie sam - z niebywałym talentem i równie niezwykłym, dzikim temperamentem. W Rzymie początkowo boryka się z poważnymi trudnościami. Tamtejszy świat artystyczny jest zdominowany przez ostatnich malarzy manierystów. Wkrótce jednak zwraca uwagę wielkich mecenasów nowość i bezkompromisowość jego malarstwa. Pozyskuje mu to uznanie znających się na sztuce dostojników Kościoła i arystokratycznych dyletantów. W swiecie artystów i znawców panowała atmosfera znużenia: teoretyczne dysputy, sztuka naśladująca wielkich mistrzów (Rafael, Leonardo, Michał Anioł) spowodowało, że pojawiło się miejsce dla artysty nowego. Artysty, który obojętny na to wszystko szedł własną droga i wrócił w sztuce do życia, natury i człowieka. Caravaggio stał się popularny i poszukiwany, mimo iż dla wielu, szczególnie dla zamawiającego obrazy kleru był prostacki i grubiański. Równie sławny jest w biurach policyjnych - nieokrzesany temperament powoduje, że przez całe życie nie może wyplątać się z kłopotów. Bijatyki, awantury, pojedynki - w czasie jednego zabił przeciwnika - powodują, iż przez całe życie ucieka chroniąc się często pod opiekę możnych protektorów. Rzym a później Genua, Neapol, Malta, Sycylia - nigdzie nie zagrzał miejsca i nie zaznał spokoju - wciąz nowe występki.... A może ten temperament, brak skrupułów były pomocne by stawić czoła roli, która wypełnił Sposób w jaki ich maluje jest rewolucyjny - pod jego pędzlem fakty nabierają gwałtownej siły wyrazu. Sceny rozgrywają się przed nami, oświetlone w dramatyczny, ekspresyjny sposób. Caravaggio umieścił światło w centrum swego programu artystycznego. To szczególne oświetlenie, odsłaniające gwałtownie ludzi i przedmioty nosi nazwę luminizmu.

Bacchus, Galeria Uffizi, Florencja

Obok mamy obraz Bacchus. Jest to jedno z wczesnych dzieł, malarz miał ok.23 lat. Jest możliwe, ze modelem był on sam. Dominuje tu nastrój spokoju, zaspokojenie zmysłów bogactwem doznań. Przestrzeń nasycona jest zapachem kwiatów i owoców, czerwone wino lśni w karafce, podniecając lekko zmysły Bacchusa i sprowadzając zapomnienie. Oto urzekająca iluzja, sztuczny raj. Czarnooki, hermafrodyczny Bacchus przepija do nas. Powieki ma ociężałe, grube czerwone usta i miekkie zmysłowe ciało pełne są leniwego, nieco erotycznego, zadowolenia. Wręcz się czuje tu aluzję do młodzieńczych biesiad - a może nie tylko w towarzystwie kobiet Głowę ma ozdobioną wspaniałym wieńcem z winogron i winnych liści w mieniących się kolorach żółtych, zielonych i czerwonych co podkreśla jego mitologiczną proweniencję. Obraz ten z pewnością zachwycał i niepokoił, zaskakiwał i zaciekawiał. Bóstwo to czy człowiek? chłopiec czy dziewczyna? Awanturnik i zawadiaka tworzył w swych młodzieńczych obrazach sugestywne poetyckie fantazje, choć jednocześnie wszystko na obrazie jest tak zdumiewająco rzeczywiste...

Obok mamy "Koszyk z owocami" czyli martwą naturę, W owym czasie hierarchia malarska nisko stawiała ten rodzaj malarstwa. Ale Caravaggio twierdził, iż "nie mniej trudu kosztuje namalowanie obrazu z kwiatami niż opracowanie kompozycji figuralnej" i jego owoce i kwiaty były tak doskonałe, iż to od niego rozpoczęło się zamiłowanie do tego typu kompozycji. Na dolnej krawędzi obrazu stoi, widziany nieco z dołu (horyzont pokrywa się z dolną krawędzią płótna), pleciony koszyk pełen owoców: winogrona, jabłka cytryny i figi ułożone są malowniczo wśród dekoracyjnie rozpostartych liści. Owoce i kosz są doskonałe plastycznie, kuliste bryły jabłek, szkliste winogrona, mięsiste i matowe figi i także przywiędłe liście. Wszystko to wymodelowane światłem padającym z lewej strony i wydobywającym wyraziście materialność każdej formy. W obrazie nie ma nic więcej. Neutralne, blade tło nie przedstawia niczego i ta "nicość" tym bardziej podkreśla konkretną , uchwytną egzystencję malowanych przedmiotów.

Koszyk z owocami, Biblioteka Ambrosiana, Mediolan

Św.Mateusz i anioł, wcześniej Kaiser Museum, Berlin

Płótno z lewej przedstawia św.Mateusza ,któremu młodziutki, wręcz dziewczęcy anioł jeszcze manierystycznie wygięty, prowadzi ręke po karcie Ewangelii. Przedstawienie świętego jako prostego niepiśmiennego rybaka, z wielkimi stopami na pierwszym tle, z twarzą napiętą od wielkiego wysiłku zostało odrzucone przez Kościół z powodu kompletnego braku transcedencji. Trzeba jednak zauważyć, że mało jest obrazów równie wzruszających. Obraz został zniszczony w czasie II wojny światowej.

Inspiracja św.Mateusza, kościół S.Luigi dei Francesi, Rzym

Po odrzuceniu pierwotnego obrazu Caravaggio namalował kolejną wersję. Jest kompletnie odmienna - rzecz dzieje się już w dwu światach, ziemskim i niebiańskim. Plebejusza zastąpił mądry starzec w malowniczych szatach. Anioł jak należy unosi się nad Apostołem. Po materializmie pierwszej wersji ta jest już całkiem spirytualistyczna i wręcz teatralnie dramatyczna. Zyskała ona oczywiście pełne uznanie zamawiających.

Powołanie św.Mateusza, kościół S.Luigi dei Francesi, Rzym

Caravaggio mając około 25 lat otrzymuje swe pierwsze duże zamówienie na trzy płótna z historią św. Mateusza dla kaplicy Contarellich w kościele San Luigi dei Francesi w Rzymie. Obok mamy powołanie św.Mateusza. W tawernie, grupa ludzi liczy pieniądze i wchodzą niespodziewanie sw.Piotr i Chrystus, który wskazuje palcem na Mateusza z jakby komendą : "przybądź, bądź mój". Oświetlenie , światło które uderza w twarze, barwne kurtki, zuchwali młodzieńcy, siła spojrzeń, chciwość liczących pieniadze i nic nie zauważających - wszystko to czyni dzieło wielkim i niezapomnianym majstesztykiem Caravaggia.

Płótno, które przedstawia śmierć Marii (z prawej), to jeden z najpiękniejszych obrazów siedemnastego wieku. Również Gustaw Herling-Grudziński w swoich esejach uważa go za jedno z głównych arcydzieł Caravaggia. Obraz ten spotkał się z zarzutem profanacji, ponieważ malarz jako modelkę do postaci Marii wybrał prostą dziewczynę (ponoć lekkich obyczajów) utopioną w Tybrze. Tu także Caravaggio świętość widzi bardzo realistycznie. Nie jesteśmy na niedostępnych wyżynach uduchowienia, jak uprzednio w manieryźmie, lecz postacie są nam po ludzku bliskie. Ciało Marii jest nabrzmiałe, sztywno wyciągnięte na marach, stopy nie są zakryte i tylko ledwie widoczna aureola nad jej głową mówi o jej świętości. Apostołowie są pogrążeni w żałobnym skupieniu a na pierwszym planie siedzi dziewczyna opłakująca Marię. Mimo olbrzymich zastrzeżeń ze strony kościoła dzieło zostało wysoko ocenone przez znawców: Rubens kazał je wystawić na widok publiczny i wkróce zakupił je książę Mantui. Z lewej mamy współczesny Caravaggiowi jego portret, dzieło Ottawia Leoni.

Śmierć Madonny, Luwr, Paryż

Malarstwo Caravaggia było przez blisko sto lat niewysychającym źródłem inspiracji dla twórców nie tylko Włoch, ale całej prawie Europy. Nowego języka jego obrazów uczyli się tacy Hiszpanie jak Velazquez, Francuzi i także holenderscy realiści. Obrazy jego były ozdobą kolekcji wielkich tego świata: królów czy kardynałów. Przez swój rewolucyjny styl artysta skierował sztukę na nowe tory i stał się prekursorem europejskiego malarstwa całego XVII wieku.